Ang edukasyong Lumad ang naging pangunahing sandata ng komunidad laban sa patuloy na pagpapabaya at pang-aabuso ng mga nakaupo sa gobyerno. Ngunit, sa halip na mga armas ang nilalaan sa mga mag-aaral, panulat, papel, pag-asa, at kaalaman ang hatid nila sa sisibol na henerasyon ng mga Lumad. Sa kanilang edukasyon, nagagawa nilang gunitain ang kanilang mga buhay at masasayang alaala sa kanilang mga katutubong pamayanan at naipapahayag ang katotohanan ng kalagayan ng mga Lumad sa pamamagitan ng sining at pagsusulat. Kung kaya’t ibabahagi namin dito ang labinlimang tulang nilikha ng iilang Lumad na mag-aaral. Sabay sabay nating dinggin ang kanilang mga kuwento’t panawagan.
Simulan natin sa limang tulang ito kung saan malikhang isinasalaysay ng mga mag-aaral ang kanilang sitwasyon ukol sa kanilang edukasyon, lupa, kultura, karapatan, at kalayaan.
“Buhay Lumad”
Ni: Ariel
Isinilang sa malayong kabundukan
Mayaman sa kalikasan pinagmulan
Ang buhay naming komunal
Malaya sa kabihasnang iniluwal.
Napatayo ang mga paaralan
Na inisyatibo ng aming magulang
Pinag-imbakan ng aming kaalaman
Naging bahay namin at pasyalan .
Niloko kami ng bulok na estado
Pinasok ng mga berdugong militar
Kasama ang dayuhang minahan
Upang hukayin ang yaman ng aming lupang ninuno.
Sumulong ka bayan tayo ngayo’y lalaban
Bulok na sistema ibagsak
Kapitalistang dayuhan palayasin
Pangulo mismo patalsikin at ibagsak..
“Malayang Lipunan”
Ni: Sylvia
Kabataang mulat sa katotohanan
Kritikal mag-iisip at mapanuri sa
Lipunan, sa kabila ng lahat kami
Ay pinalayas ,tinaboy at sinira ang aming paaralan.
Kinamkam nila ang aming kayamanan,
Minina at tinaniman ng plantasyon
Ang aming inang kalikasan,kami ay
Lumisan sa sariling bayan.
Kami ay lumaban para mapalaya
Ang ating sambayanan, katulad
Ng ibong malayang lumilipad
Sa kawanangan,kahit marami
Mang dugo ang dumanak sa
Lupang tinubuan.Para kamtin
Sama-samang pagkilos para
Baguhin ang Sistema ng ating
Lipunan, tayong mga mulat kumilos
At lumaban sa buhok na Sistema
Ng ating sambayanan.
“Pagkilos”
Ni: Aragene
Pag-ibig sa lupang tinubuan
Mas pinahubog ng mahal naming paaralan
Na pinanday sa kanayunan
Upang depensahan aming tahanan
Masaya kaming naninirahan
Sa paraiso ng kalikasan
Ritwal naming hanggan.
Ang saya ay napalitan
ng lungkot inagaw nila
ang sarili naming lupang pinagtatamnan
ng iba’t-ibang halaman hindi naman kami ang makikinabang
namulat na ang kabataan
sa ginawang kasamaan
ng gobyernong maraming kahibangan
dito sa mundong ating inaapakan
sulong mga kapatid
tayo ay magkapitbisig
nakikibaka kahit saan
mapunta labanan ang imperialista
upang ipatumba.
“Hakbang Pasulong”
Ni: Lala
Daluyan ng aming talino
Tumatalima kahit kanimo
Na minana sa aming ninuno
Ngayo’y dumadaloy sa aming dugo.
Nang masilayan isang munting tahanan
Ito pala’y lugar ng kaalaman
Na nagbigay ng pangarap kong pangkalahatan
Dahil sa diwang makabayan ,makasama at mapanuring kabataan. .
Ngunit ito’y hinadlangan
Ng mga kapitalistang sakim sa yaman
Karapatan ko’y niyurakan
Dahil sa interes ng iilan .
Dahilan ng pang –aabuso
Ang pagyurak sa karatang pantao
Nagkunwaring pinuno
Na siyang dahilan ng aming pagkapako.
Kaya’t sa murang edad aking namataan
Na kailangan kong lumisan
Upang ibahagi sayo
Ang munti kong panawagan .
Mapipilitang lumisan at humiwalay sa magulang
Babaunin ang malupit na karanasan
Sa aking paghakbang , ayaw ko nang lumingon sa likuran
Sapagkat ayaw kong makita ang magulang
Kong luhaan.
Mamamalagi sa kamaynilaan
Maglalaan ng oras para sa panawagan
Upang maibalik
Ang ninakaw na kinabukasan.
Palipat –lipat kahit saan
Kumakatok sa pintuan
Sa bawat matutuluyan
Ngiti at suporta ang nararamdaman .
Gusto kitang pasalamatan
Ngunit di ko alam kung sa anong paraan
Alam ko lang na diko makakalimutan ang mga
Napagtagumpayan.
Sa araw na ito ako’y hahakbang
Kasama ang mapait kong karanasan
Na siyang dahilan kung bakit
Ipagpapatuloy na paglingkuran ang
Sambayanan.
‘’Mahal kong kumonidad’’
Ni: SITOY
Mahal kong komunidad, Mahal kong komunidad
Gusto kong maranasan ang komunidad na malaya,
Kaming naglalaro sa aming kapaligiran at
Masaya kaming umaakyat sa mga punong kahoy
At gusto kong maranasan ang ihip ng hangin
Na dumadaloy sa aming komunidad kung saan kami nagmula ,
At kung saan kami nanggaling.
Ngunit naramdaman ko ang pag-aabuso ng mga
Sundalo at military, winasak nila – winasak nila
An gaming kinabukasan
Paano na kami Paano kami..
At paano na ang susunod na salinglahi at tayong lahat
Ay hindi tayo papayag na ang ating kabundukan ay mawasak na
At ang ating kinabukasan ay maubos na
Tayong lahat ay titindig at babangon sa kinagisnang
Kabundokan na ito’y buhay nating lahat.
Hindi tayo hihinto tayong lahat
Ay gisingin natin ang lahat
Ay sabay- sabay para ihinto ang karanasan
Laban sa paghihirap ng ating sambayanang Pilipino
Hindi tayo hihinto tayo ay sabay- sabay
Babalik sa ating mahal na kumonidad
Dala- dala ang tagumpay.
Kahit na malayo sa kanilang tahanan at hiwalay sa mga magulang, taos-puso pa rin ang pagmamahal ng mga mag-aaral sa kanilang mga komunidad at pamilyang Lumad. Higit sa rito, labis din ang kanilang pag-ibig at inaasahan para sa ating bansang Pilipinas tulad na lamang sa mga susunod na berso.
“Ikaw at Ako”
Ni: Mary Jane
Kasama kita sa labanan
Kasabay kita sa sigawan
Ilang ulit nating sinasambit
“Mahal kita oh aking bayan”
Lagi kong hinahawakan ang iyong kamay
Sapagkat dito tayo nakasalalay
Sa tabi ikay pasulyap-sulyap
Takot ka na ako’y mawala sa iyong harapan
Nakatitig ka lagi sa akin
Akoy naiilang sapagkat gusto mo akong akitin
Mukha mo’y sobrang kay amo
Nagising ako at napaiyak
Nabihag mo ako sa puso mong busilak
hindi mo ako pinabayaan
para sa pagmamahal mo sa bayan
“Panahon Ang Magpapasya”
Ni: Mech Bosmeon
Sa ating mga bisig
Binuo natin ang makauring pag-ibig
Sa bayan at sa daigdig
Ng walang ligalig.
Pinaghuhugutan natin ng lakas
Kalagayan ng masang bumabalikwas
Sa kadenang sa leeg nakagapos, ipikit man ang mata’t matulog ng mahimbing
Kinabukasan kalagaya’y ganun parin.
Hindi tayo palaging magkasama
Tawag ng pangangailangan ang siyang mapagpasya
Magkalayo man katawan lamang ang nawala
Prinsipyo’t panindigan mananatiling,
Paglilingkuran ang sambayanan.
“Pag-ibig sa Bayan”
Ni: Tata
Sumikat ang araw ako’y namulat sa katotohanan
Sa mahabang panahon ay naranasan
Ko na ang pawis at dugo na dumadanak sa lipunan
Ngayon alam na alam ko na ang nangyayari
Sa lipunan, titindig ako at lalaban.
Akoy nahirapang huminga dahil maraming
Nakaharang sa ating buhay.
At nahirapan din akong huminga
Dahil sa problemang ating kinakaharap
Kung ang kahirapan mula sa pag-ibig ay
Minamahal pa rin natin ang bayan
Sa maraming pagsubok na naranasan
ay hindi tayo susuko kung hindi laban lang.
Isipin natin ang pag –aaral natin at
Paglaban ay naging presyon sa pag-aral
Isipin natin ang pinaglaban natin ay
Hindi para sa iilan kung hindi para sa
Lahat kayat tayong mga kabataan
Hindi tayo tatahimik sa pagsigaw
Ipag patuloy natin ang nasimulan.
Bilang kabataan, lahat tayo ay may kaniya-kaniyang pangarap at hangarin sa buhay na nagsisilbing inspirasyon para magpatuloy sa hinaharap sa kabila ng maraming paghihirap at pagsubok sa buhay. Hindi naiiba rito ang mga kabataang Lumad na ang tanging hangad lamang ay makapag-aral at makapagtapos.
“Winnie”
Ako ay isang batang lumad gusto kong makapagtapos
ng aking pag-aaral
dahil hindi namin gusto na hindi kami makapag-
tapos…na hindi napag-aaral.
Para hindi maulit ang panloloko sa aming mga magulang
Dahil hindi namin gusto na ipasara ang aming mga paaralan.
Kahit bata, may karapatan akong sumigaw kung ano
Ang nakikita ko, gusto kong makapag-tapos
Ng pag-aaral dahil may Karapatan ako.
“GURO”
Ni: Gina
Pag tungtong mo palang dito sa aming hagdanan
Kaming lahat ay sabik na sabik na matutunan,
Ang iyong ibabahaging kaalaman na iyo ring natutunan
Sapagkat kami ay uhaw na uhaw sa kaalaman
Pero busog na busog kami sa karanasan
Karansan na hindi kanais nais maranasan
Sa murang gulang ay pilit nang lumalaban at tumindig
Sa lansangan nagsisigawan para sa ipinagkait na karapatan
Nawalan na kami ng pag-asa na makamit pa ang aming mga pangarap
Ngunit nandyan kayo upang palakasin ang nanghihina na naming kalooban
Hindi lang aralin ang inyong itinuturo sa amin kundi tinuturuan niyo rin kami kung paano mangarap at magsikap,
Kaya naman nabubuhayan ang aming kalooban at handa ng harapin ang bagong hamon.
Ramdam na ramdam naming lahat ang tuwa
Sapagkat alam namin na kayo ang magbibigay ng pag.asa at muling bubuhay sa mga patay na naming mga pangarap
Pangarap na tanging sa panaginip na lang nasisilayan
Nangangamba man kami na hindi namin kapiling ang aming mga magulang
Nguni’t nandiyan kayo para ituring kaming tunay ninyong mga anak
Na para bang kapiling na naming muli ang aming mga magulang
Kaya naman labis kaming nagpapasalamat sa inyo
Walang kapantay na pagmamahal sa amin.
Hinubog niyo kami sa lahat ng kaalaman
Salamat sa inyo aming mga guro sa pag-aaruga at pagtuturo
Dahil sa inyo naliwanagan ang madidilim naming mga isipan
Dahil sa dala.dala niyong ilaw at liwanag
Wala na kaming ibang masasabi kundi salamat
Sa walang humpay na paghubog ng kaalaman
Sa walang sawang pag-intindi at pagsuporta
Ng dahil sa inyo handa na akong abutin ang mga matatayog kong mga pangarap
Ilang dekada na ring tumagal ang pakikibaka ng komunidad ng mga Lumad, ngunit patuloy pa rin silang tumitindig at lumalaban para sa kanilang mga karapatan dahil sa kanilang pagpupunyagi at pagmamahal sa komunidad. Sa mga sumusunod na tula, ating pakinggan ang mga naging pagsubok pati na rin ang mga tagumpay ng kanilang pakikibaka mula sa pananaw ng mga estudyanteng Lumad.
‘’Lupang Labis na Naghihirap ‘’
Ni: Reynold
May saya at lungkot itong kaakibat
Pangingibang bayang marami ang naghangad
Makalayo sa lupang labis na naghihirap
Maiahon sa dusa mga mahal na liyag
Mapalayo man ng labis tulak ng mga pangarap.
Kahit kapalara’y di tiyak ang tungo
Nagbabasakaling makatisod ng ginto o
Kahit na tanso sa dayong lupang
Malayo hahamakin ang hirap at lahat ng siphayo,
Mairaos ang bukas ng mga mahal na sugo.
Kung sa paglalayag tagumpay ang nakita
Anong saya ng puso sa katiyakang napala
Kapalit ng sakripisyong mawalay sa pamilya
Tanging nasa isip ang sila ay lumigaya
Itinatayang kapalit ang sariling dalita.
Subalit kung kabiguan ang siyang
Sumalubong sa hangaring magtagumpay sa
Natunbok na nayon
Ang sakit sa kapalarang humagis sa balon
Pinuhunang pasakit ,kwarta’t gintong panahon
Pag-asang tiningala maglalahong parang alon.
Ganon nga sana’y ganon lang ang mangyari
Paano na kung pati buhay nauwi sa pagkasawi
Dahil sa pang-aabuso ng mga among salbahe
Higit na kalungkutan at labis na unsyami
Naulilang pamilya mauupos sa dalamhati .
Kaya nga ang pangingibang baya’y di iisa
Ang mukha kung may kinang na
napupulot may lungkot ding kasama
Sa lahat ng sulok at kung saan man mapunta
Kapalaran tinatahak di pareho ang mga
Linya kung mayroong ligaya,mas madalas ang hapdi’t dusa.
“Magiting Noon at Ngayon”
Ni: Michael John
Nabuhay ang naghihinagpis na kalayaan
Dahil sa duguang labanan
Sa lakas at tiwala nilang mapanalo
Ang bayang lumalagablab na parang impyerno
Ngayon ang kabataay sumusulong
Katulad ni Andres Bonifacio na hindi umuurong
Na gustong makawala sa pagkagapos
Ang bansang inaliping lubos
Ang unang araw lumalaban sa lipunan
Na siya’y ibong tinali sa malinaw na tubig
Rebulosyong inilunsad para makadilig
Edsang matinik binabagtas ng karamihan
Sa bansang ipinaglaban ng kabataan
Batang namulat agad sa katotohanan
“on the way” sa lansangan”
Na sumisigaw ng katarungan
Iniluwal at napilt na lumaban dahil sa kasinungalingan
“first time” sa bakwit na iskwelahan
At napamahal sa kasamahan
“colorful” ang placards na dinadala
Isinisigaw sa harapan ng mendiola
Oras na para makikibaka
Lipat, palipat-lipat ng tulugan
Umibig parin sa tirahang kalikasan
Mandarambong na bulakbol
Aanhin ka kung ang kalikasa’y di sisibol
Damhin ang tagumpay ng pakikibaka
Para sa kalayaan ng ating bansa.
“0rasan”
Ni: Roldan
Mabilis ang takbo ng orasan
Kasing bilis ng pagbago
Ng mga pangako
Na napako
Inihalal sa pwesto
Ang isang kandidato
Na animo’y santo
Sa kanyang pagtakbo
Isinasamba ka ng mga dukha
Sa’yang` matatalas na dila
Na laman ng mga balita
Ngunit simbilis ng bula
Ang pagpalit ng mascara, mura
Ang kanyang bawat salita
Ito ay dyablong walang kaluluwa
Tama na ang mga paghihirap
Panahon na para biakin
Ang pader na humaharang
Sa ating kinabukasan
Magkaisa sa pagtanggal
ng tinik sa ating leeg
Na tinusok
Naghihintay na ang mga sulo
Naghanda na sa pag martsa
Sa daan
Para isigaw ang maraming
Panawagan
Libreng edukasyon at kalayaan para sa ating lahat.
“Taas Kamao”
Ni: Monskie
Hindi simple ang buhay
Kasama ang aking mga kaakbay
Sa paghihirap lagi kaming nakahandusay
Mga mata ng gobyerno ay laging nakabantay
Nagpupumiglas ang mga bisig
Ng mga kasamahang nakapiit
Sa kabilang nakakandado na lungga
Ng mga demonyo
BAGTAAS!
Isusulong hanggang taas
Itatayo ang bandila ng masa
Na pinagbibigkis ng pagkakaisa
Malinaw ang pag-asa
Sa tubig ng sapa ito ay agos ng digma
Laban sa pagsasamantala
Malinaw ang pag-asa
Sa tubig ng sapa ito ay agos ng digma
Laban sa pagsasamantala
Taas kamao!! Taas kamao
Mananatili kami sa harap niyo
Hangga’t buhay ang naghaharing unggoy
Ay walang makakapigil sa aming pagdaloy
“Pakikibaka”
Ni: Jan-Jan
Sa pagpikit nang aking mga mata
Tila walang nangyari
Sa pagmulat nang aking mga mata
ay doon ko nakita ang pangyayari
maraming buhay ang nasayang
at maraming buhay ding inalay
Sa kabila ng mga pangyayari
Ay hindi kami nawalan ng
Pag-asa at patuloy din naming
Hinihingi ang hustisya para
Sa mga biktima
At hinding hindi kami titigil
sa pakikibaka hangga’t hindi
namin makamit ang
pagkakapantay-pantay
At sa kabila ng aming pakikibaka
ay mayroon namang nakamit na tagumpay
Ang mga tulang ito ay hindi lamang mga kuwento o aral, kundi mga totoong kalagayan at karanasan ng mga Lumad na nilikha at nanggaling mismo sa mga Lumad na mag-aaral. Iba-iba man ang pananaw at nilalaman ng mga tula, isa lang din ang kanilang ninanais -- ang makamit ang tunay na kalayaan ng kanilang Lumad na komunidad. Sapagkat tulad natin, sila rin ay mga kapwa nating mag-aaral na mayroong mga pangarap at hangarin sa buhay.
Photo Credit: Carlo Manalansan / Bulatlat
Comments